វិស័យស្ថាបត្យកម្មខ្មែរនាសម័យបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ
តាមរយៈរបកគំហើញខាងបុរាណវិទ្យាបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ គួបផ្សំទៅនឹងការវិភាគនៃកំណត់ហេតុចិននាសម័យប្រវត្តិសាស្ត្រ យើងបានដឹងអំពីវិសាលភាពនៃទឹកដីខ្មែរនាដើមស.វទី១ នៃគ.ស និងកម្រិតវប្បធម៌ដ៏រុងរឿងរបស់ជនជាតិខ្មែរនៅលើជ្រោយឥណ្ឌូ-ចិន យើងនេះ។
ហើយដោយសារយោងតាមទិន្នន័យវិទ្យាសាស្ត្រទាំងនោះ ដែលបុព្វការីជនខ្មែរ បានបន្សល់ទុកពាសពេញទូទាំងភូមិភាគនេះ ជាពិសេសនៅប្រទេសលាវ/ឡាវ វៀតណាមកណ្តាល និងត្បូង និងប្រទេសថៃបច្ចុប្បន្ន យើងអាចបញ្ជាក់បានថា ស្ថិតក្នុងអម្បូរមន-ខ្មែរ ដូចតាខ្មែរនាសម័យមុនការបង្កើតរដ្ឋហ្វូ-ណន (នគរភ្នំ) បានស្គាល់វិស័យស្ថាបត្យកម្មប្រចាំជាតិរបស់ខ្លួនរួចទៅហើយ។
ជារួម នៅប្រទេសកម្ពុជាសព្វថ្ងៃ ក៏ដូចនៅលើទឹកដីកំណើតរបស់ពូជសាសន៍ខ្មែរដែរ មុនការលេចធ្លោឡើងនូវប្រាង្គប្រាសាទ និងទីក្រុងបែបឥណ្ឌា ឬអ៊ឺរុប វិស័យស្ថាបត្យកម្មនាសម័យបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ត្រូវចែកចេញជាពីរប្រភេទធំៗ គឺថ្ម និង ឈើ។
ស្ថាបត្យកម្មថ្ម មានដូចជា ថ្មធម្មជាតិ ដែលគេបញ្ឈរ (menhir) សម្រាប់សម្គាល់ថា ជាទីសក្ការៈបូជា ដែលមានលក្ខណៈស័ក្តិសិទ្ធិ ព្រមទាំងថ្មដេក (dolmen) ដូចជានៅភាគខាងជើងនៃប្រទេសលាវបច្ចុប្បន្ន ដែលតាមពិតទៅគឺគេដាក់គងលើគ្នា (មួយផ្ទាំងនៅពីលើ និងពីរទៀតនៅខាងក្រោមជាទម្រ) ដើម្បីបញ្ចុះសព។ ទន្ទឹមនឹងនេះ យើងក៏បានឃើញដែរនូវរណ្តៅកប់សព ដែលគេបានចោះក្នុងថ្ម និងវត្តមាននៃក្តាមឈូសថ្ម និងឈើ ដូចករណីក្តារមឈូសនៅស៊ុនឡុក (កម្ពុជាក្រោម) និងក្តារមឈូសនៅខេត្តកញ្ជនៈបុរី (ប្រទេសសៀម)។
ប្រភេទស្ថាបត្យកម្មទី២ គឺផ្ទះសម្បែង និងភូមិរាងមូល ឬដែលមានរាងជាពងក្រពើ ដែលជាទីប្រជុំជន ឬទីក្រុងបុរាណ ធ្វើអំពីដីលើក ហើយមានគូរទឹកហ៊ុំព័ទ្ធជុំវិញ ដែលលោកភីលិប ហ្គ្រោលីយេ បានឲ្យឈ្មោះថា វប្បធម៌ភូមិមូលនៅមេមត់។
ដូចនេះ យើងអាចយល់បានថា ក្នុងសម័យបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ យ៉ាងហោចណាស់ក៏ចាប់តាំងពី ១៥០០ឆ្នាំ មុនគ.ស ពោលគឺក្នុងដំណាក់កាលបុព្វបុរសខ្មែរ បានចេះប្រើផ្ទាំងថ្មធម្មជាតិធំៗ ដើម្បីធ្វើជានិមិត្តសញ្ញាផ្សេងៗ និងដើម្បីមូលហេតុជំនឿសាសនា។ ហើយទន្ទឹមនឹងនេះ ពួកគេក៏ចេះយកថ្មធម្មជាតិទាំងនោះ មកកែច្នៃប្រឌិតនូវសំណង់ស្ថាបត្យកម្មដំបូងបង្អស់ដែរ។ នៅទីនេះ យើងចង់និយាយដល់ថ្មបញ្ឈរ និងដេក ដែលមានលក្ខណៈជាសកល ហើយដែលជាសម្មិទ្ធផលឲ្យក្លាយទៅជារបស់មនុស្សសុទ្ធសាធ ខុសពីថ្មធម្មជាតិធំៗ និងពើង ឬពយ ដែលជាថ្មធម្មជាតិ តែផ្នែកខាងលើលយចន្លោះមួយ ល្មមសមរម្យធ្វើជាជំរក។
ទោះនៅទីណាក៏ដោយ ក្នុងឧបទ្វីបឥណ្ឌូ-ចិនយើងនេះ សម្មិទ្ធផលទាំងនោះ គឺជាសញ្ញាណសំណង់ស្ថាបត្យកម្មដំបូងបង្អស់របស់ ជាតិខ្មែរ ដែលបានរីកដុះដាលកាលមុនការសាងសង់នូវប្រាង្គប្រាសាទ តាមលំនាំស្ថាបត្យកម្មឥណ្ឌា ដើម្បីឧទ្ទិសដល់លទ្ធិព្រហ្មញ្ញសាសនាមកពីឥណ្ឌានាដើមសម័យ ប្រវត្តិសាស្ត្រ។
ខាងលើនេះ សឲ្យឃើញថា សមត្ថភាពសាងសង់របស់បុព្វការីជនខ្មែរនាសម័យបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ មានកម្រិតខ្ពស់រួចទៅហើយ ហើយនាសម័យនោះ ពួកគេក៏ពិតជាមានទំនាក់ទំនងផ្នែកវប្បធម៌ជាមួយនឹងតំបន់ផ្សេងៗឯទៀត ក្នុងភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍។ បើយើងពិនិត្យមើលសំណង់ស្ថាបត្យកម្មទាំងនោះ ដែលមានលក្ខណៈសកល យើងនឹងដឹងថា នៅប្រទេសអ៊ឺរុប គេឲ្យឈ្មោះថា វប្បធម៌ថ្ម (Culture megalithique)។
សូមរំលឹកថា មុនឆ្នាំ ១៩៨១ គ្មានការសិក្សាស្រាវជ្រាវអំពីវប្បធម៌ថ្ម (Culture megalithique) ស៊ីជម្រៅណាមួយនៅប្រទេសកម្ពុជានៅឡើយ ទោះជាគេដឹងថា មូលដ្ឋានគ្រឹះនៃប្រព័ន្ធគំនិតខ្មែរ គឺស្ថិតលើជំនឿបែបជីវចលនិយម ជាពិសេស ជំនឿលើថ្មធម្មធម្មជាតិ ដូចជាការគោរពបូជាថ្ម អ្នកតា ឬភ្នំជាដើម ដែលដំណាងឲ្យបុព្វការីជន (Cf. ម.ត្រាណេ, ១៩៨១ ប្រភពនៃវប្បធម៌អារ្យធម៌ និងជំនឿខ្មែរ)។
បើនិយាយឲ្យចំទៅ មិនមែនគេមិនទទួលស្គាល់តួនាទីយ៉ាងសំខាន់នៃជំនឿលើថ្មរបស់ ជនជាតិខ្មែរ ដែលជាជនជាតិចាស់នោះទេ។ កង្វះខាតផ្នែកទិន្នន័យបុរាណវិទ្យាចំពោះយើងប្រហែលជាគេមិនបាន យកចិត្តទុកដាក់លើភូមិសាស្ត្រជាប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់ព្រះរាជាណាចក្រ កម្ពុជាបុរាណរបស់ជនជាតិខ្មែរ ដែលបានផ្តល់កំណើតឲ្យជនជាតិនេះ។ ត្បិតទឹកដីទាំងនោះត្រូវបានផ្តាច់បន្តិចម្តងៗចេញពីមាតុភូមិខ្មែរ ចាប់តាំងពីស.វទី ១៣-១៤ ដោយការកកើតឡើងនូវរដ្ឋលាវ និងថៃនៅលើសាកសពនៃភូមិសាស្ត្រជាប្រវត្តិសាស្ត្រចក្រភពកម្ពុជទេស។ បើពិនិត្យពីសម័យមុនការលេចធ្លោរឿងនៃរដ្ឋទាំងពីរនេះ គេពិតជាយល់ឃើញថា ការមកដល់នៃជនជាតិអម្បូរថៃ-លាវ ដែលមានប្រភពចេញពីភូមិភាគខាងត្បូងនៃប្រទេសចិន គឺជាបញ្ហាថ្មីថ្មោងក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រនៃភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍យើង នេះ។ គឺប្រការនេះហើយ ដែលជម្រុញឲ្យយើងយល់ឃើញថា គេត្រូវតែបញ្ចូលរាល់ទិន្នន័យបុរាណវិទ្យាពាក់ព័ន្ធនឹងវប្បធម៌ថ្ម ដែលគេបានរកឃើញក្នុងប្រទេសទាំងពីរខាងលើនេះ ក្នុងខឿនវប្បធម៌ខ្មែរបុរាណ មុនការបង្កើតរដ្ឋហ្វូ-ណន ឬរដ្ឋខ្មែរដំបូងបង្អស់។
អ្វីដែលយើងទើបលើកយកមកជម្រាបខាងលើនេះ គឺនៅធ្វើឡើងក្នុងគំនិតតែមួយ គឺការជៀសវាងការបកស្រាយទិន្នន័យ បុរាណវិទ្យាខុស។ ការបកស្រាយរបៀបនេះ ច្បាស់ជានៅមានតាមអត្ថបទមួយចំនួន ដែលគេចាត់ទុកថា សម្មិទ្ធផលសង្គមទាំងនោះ គឺជាសម្មិទ្ធផលរបស់មនុស្សចំណូលថ្មីក្នុងតំបន់ ទោះបីជាមានការបំភ្លឺ ឬហាមប្រាមរបស់លោក ហ្សក ស៊ឺដេស ក៏ដោយ (Cf. គាថាដើមក្នុង ឯកសារ Manuel d’Archeologie, Le Cambodge ឆ្នាំ១៩៦៦ របស់ហ្សង់ បស្សឺលីយេ)។
ម្យ៉ាងវិញទៀត បើតាមការសង្កេតរបស់យើងង ការគោរពបូជាថ្ម បានបង្ហាញនូវនិមិត្តរូបស៊ីជម្រៅរបស់ថ្មធម្មជាតិទាំងនោះ ដែលមានលក្ខណៈមិនខុសគ្នាអំពីជំនឿនៅអ៊ឺរ៉ុបប៉ុន្មានដែរ មុនការមកដល់នៃគ្រិស្តសាសនា ដែលមានប្រភពចេញពីប្រទេសអ៊ីស្រាអែល តាមរយៈប្រទេសអ៊ីតាលី។ តែទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏យើងបានឃើញវប្បធម៌លើថ្មនៅឥណ្ឌូ-ចិនរបស់អម្បូរខ្មែរ មានលក្ខណៈផ្ទាល់របស់វាដែរ។
ដូចនេះ គេមិនអាចសរសេរអំពីវិស័យសិល្បៈស្ថាបត្យកម្មរបស់ខ្មែរ ក្នុងដំណាក់កាលដំបូង ដោយមិនផ្អែកលើទិន្នន័យបុរាណវិទ្យា ដែលជាស្នាដៃរបស់បុព្វបុរសខ្មែរឡើយ។ ត្រូវជ្រាបថា សិល្បៈស្ថាបត្យកម្ម គឺអ្វីៗដែលបានបង្កបង្កើតស្ថាបនាឡើង ដោយការកែច្នៃប្រឌិតរបស់មនុស្ស ដែលប្រកបដោយគតិ និងបញ្ញាញ្ញាណ ហើយតាមការតម្រូវការប្រើប្រាស់របស់សង្គម ទោះបីជាវត្ថុធាតុដើមបានពីធម្មជាតិក្តី។
ក្នុងន័យនេះហើយ ការមើលរំលងនូវសំណង់ស្ថាបត្យកម្ម សក្ការៈនាសម័យបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រទាំងនោះ ដែលបណ្តាលមកពីការផ្លាស់ប្តូរទម្រង់ ឬទំហំនៃភូមិសាស្ត្រជាប្រវត្តិសាស្ត្រ ឬប្រព័ន្ធជំនឿសាសនា របស់អតីតព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាត្រូវតែកែតម្រូវ។ ការដែលសំណង់ស្ថាបត្យកម្ម មានការប្រែប្រួលលក្ខណៈ ដោយបានឆ្លងកាត់នូវច្រើនសម័យកាល តែទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ សម្មិទ្ធផលទាំងនោះ គឺជាតឹកតាងវប្បធម៌ដែលយើងមិនត្រូវបំភ្លេចក្នុងការស្វែងយល់អំពី អតីតកាលរបស់មនុស្សខ្មែរដែរ។ ខាងលើនេះ គឺជាគុណបំណាច់ដ៏ធំធេងរបស់និក្ខេបបទថ្នាក់បណ្ឌិតរបស់យើងនៅខាងលើ។ ម្យ៉ាងវិញទៀត ត្រូវជ្រាបថា វប្បធម៌ថ្មសម័យបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រក៏ជាប់ពាក់ព័ន្ធទៅនឹងការសាងសង់ សំណង់ថ្មធំៗសម្រាប់បញ្ចុះសាកសពដែរ ដែលគេបានមើលរំលង។
ដូចទើបពោល សារសំខាន់នៃជំនឿលើថ្ម បានបញ្ជាក់ថា ជំនឿនេះត្រូវបានកកើតឡើងនាសម័យបុរេប្រត្តិសាស្ត្រ មុនឥណ្ឌូរូបនិយកម្ម ហើយមានលក្ខណៈជាសកល។ មិនមែនតែប៉ុណ្ណោះសោត ជំនឿបែបជីវចលនេះ បានបន្តរហូតដល់សព្វថ្ងៃ ក្រោមរូបភាពនៃពិធីកម្មផ្សេងៗ ដូចជាការឡើងភ្នំ ចុះភ្នំ ការគោរពថ្ម អ្នកតា ថ្មគ្រប់ប្រភេទដែលគេជឿថា មានបារមីកាន់។
ក្នុងការស្រាវជ្រាវរបស់យើង ក៏បានឃើញដែរនូវថ្មសក្ការៈមួយចំនួន ដែលបុព្វបុរសខ្មែរមិនបានស្ថាបនាទេ ហើយការគោរពបូជាត្រូវបានបន្តវេនពីសម័យបុរេប្រវត្តិសាស្ត្ររហូតដល់ បច្ចុប្បន្នភាព ដូចករណីថ្មនៅលើភ្នំត្បែងមានជ័យក្នុងខេត្តព្រះវិហារជាឧទាហរណ៍ ស្រាប់។
ព្រោះជាថ្មធម្មជាតិ នៅតាមជំរៀល ឬលើខ្នងភ្នំ ដូចករណីផ្ទាំងថ្មដា នៅខេត្តឧដនថានី ប្រទេសថៃបច្ចុប្បន្នជាសក្ខីកម្មស្រាប់ រមែងតែទទួលនូវការគោរពបូជាជានិច្ចកាល។ ទន្ទឹមនឹងនេះ យើងក៏បានឃើញមានផ្ទាំងថ្មធម្មជាតិខ្លះទៀតដែរ ដែលត្រូវបានកែច្នៃដោយទេពកោសល្យខ្ពស់ ដើម្បីជាទីគោរពសក្ការៈ ឬក៏ដើម្បីតំណាងឲ្យអង្គប្រាណដូនតា ដូចករណីផ្ទាំងថ្មដេក និងថ្មបញ្ឈរនៅតំបន់បានអាង នៅភូមិភាគខាងជើងនៃប្រទេសលាវ (ឡាវ) បច្ចុប្បន្នជាតឹកតាងរឹងមួយដោយឥតប្រកែកបាន។ តែអ្វីដែលយើងកត់សំគាល់នៅទីនេះ គឺក្នុងវប្បធម៌មន-ខ្មែរនាសម័យបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ក៏ដូចបច្ចុប្បន្នភាពដែរ ជំនឿលើថ្មធម្មជាតិ និង ជំនឿលើភ្នំ ដែលមានលក្ខណៈជាជីវចលនិយម នោះជំនឿនេះបានបន្តវេនពីអតីតកាលដ៏យូរលង់ រហូតដល់បច្ចុប្បន្នភាព ហើយឧត្តមភាពនៅត្រូវបានថែរក្សាដដែល។ ហើយការគោរពបូជានេះ ក៏ដោយសារតែគេជឿថា ថ្មទាំងនោះមានបារមីកាន់ ឬវត្ថុសក្តិសិទ្ធ ពោលគឺ ព្រលឹង ឬវិញ្ញាណបុព្វការីជនសណ្ឋិតនៅក្នុងថ្មទាំងនោះ ធ្វើឲ្យថ្មទាំងនោះប្រកបដោយអច្ឆរិយភាព ដោយចេះជួយសង្គ្រោះមនុស្សឲ្យផុតពីទុក្ខភ័យទាំងឡាយ។
វប្បធម៌កប់សពដោយប្រើពាងថ្ម (jarres monolithes) នៅតំបន់ខ្ពង់រាបសៀងឃួង ភូមិភាគខាងជើងនៃប្រទេសលាវ (ឡាវ) បច្ចុប្បន្ន ជាពិសេសស្ថានីយកុងផាន ត្រូវបានផ្សព្វផ្សាយតាំងពីឆ្នាំ១៩៣៥ ដោយលោកស្រី កូឡានី (Colani) តែជាអកុសល ពុំបានទទួលការចាប់អារម្មណ៍ពីអ្នកប្រវត្តិវិទូខ្មែរជំនាន់មុន ឥណ្ឌូរូបនីយកម្ម។ ហើយដោយសារតែគេមិនបានផ្តោតសំខាន់លើបញ្ហានេះ វិស័យស្ថាបត្យកម្មខ្មែរនាសម័យមុនឥណ្ឌាមិនត្រូវបានបរិយាយ ឬនិយាយដល់។ ការណ៍នេះ ហាក់ដូចជាបង្ហាញឲ្យឃើញកង្វះខាតរបស់អ្នកស្រាវជ្រាវខ្លះៗ។
មានលក្ខណៈជាសកល ករណីថ្មបញ្ឈរ និងដេក ដែលសុទ្ធសឹងតែជាកត្តាអាចតំណាងឲ្យវិស័យស្ថាបត្យកម្មដំបូងបង្អស់ របស់មនុស្សខ្មែរ តម្រូវឲ្យយើងអធិប្បាយអំពីនិមិត្តរូបភាពមួយកម្រិតទៀត។
សូមរំលឹកថា នៅប្រទេសលាវ/ឡាវ ដែលជាទឹកដីកំណើតរបស់អម្បូរមន-ខ្មែរ ថ្មបញ្ឈរគឺតំណាងឲ្យលិង្គរបស់ភេទប្រុសដែលគេបញ្ឈរ ដើម្បីជាទីគោរពសក្ការ:។ បង្គោលថ្មទាំងនោះត្រូវបានគេចិតចេញពីស្រទាប់ថ្មដា (mica-schiste)។ រីឯពាងថ្មខ្លះសម្រាប់បញ្ចុះសពវិញ មានបណ្តោយរហូតដល់៣ម៉ែត្រ និងកំពស់់៣ម៉ែត្រ២០ តំណាងយោនី ឬផ្ទៃរបស់ស្ត្រីទៅវិញ។ រីឯរណ្តៅបញ្ចុះសពវិញ ដែលគេចោះលើថ្ម ខ្លះមានជម្រៅរហូតដល់២ម៉ែត្រ និងបណ្តោយប្រវែង ២ម៉ែត្រ១៥ ក៏មានអត្ថន័យដូចគ្នា។ ជាឧទាហរណ៍ : ដី ឬព្រះធរណីត្រូវបានគេចាត់ទុកថា ជាដៃ ឬទ្វារមាសសម្រាប់ទទួលសាកសពកូន ហើយដោយសារហេតុផលនេះ ទើបគេកប់សពក្នុងដីសម្រាប់ឲ្យចាប់ជាតិឡើងវិញទៅអនាគត។ នេះជាការយល់ឃើញរបស់ពួកគេ ហើយរូបារម្មណ៍នេះ នៅតែស្ថិតក្នុងផ្នត់គំនិតរបស់មនុស្សខ្មែរផងដែរ។
ប្រការមួយទៀតដែលគួរកត់ត្រាដែល គឺវត្តមានរបស់ថ្មផ្តេកមួយ (dolmen) នៅបានណាសែវ ប្រទេសឡាវ/លាវ ដែលមានលក្ខណៈប្រហាក់ប្រហែលនិងថ្មផ្តេកនៅប្រទេសបារាំង ជាពិសេសនៅន័រម៉ុងឌី។
ដូនតាខ្មែរនាសម័យនោះ ដែលមានលក្ខណៈជាកុលសម្ព័ទ្ធនៅឡើយ។ ហើយសហគមន៍មន-ខ្មែរដើមទាំងនោះក្នុងភូមិភាគនេះ។ សង្គម ដូចជាពួកខា និងល្មេតជាដើម រួមទាំងប្រទេសកម្ពុជា វៀតណាមកណ្តាល និងត្បូង ប្រទេសថៃ ភូមា និងម៉ាឡេស៊ី សុទ្ធសឹងតែបានបន្សល់ទុកនូវតឹកតាងដ៏សំខាន់ពាក់ព័ន្ធទៅ នឹងវិស័យស្ថាបត្យកម្មថ្ម និងឈើដែលមិនមែនជារបស់ឥណ្ឌា ឬចិនឡើយ។
រីឯពាងថ្មសម្រាប់បញ្ចុះសាកសពវិញ ពួកទាំងនោះពីដើមក៏សុទ្ធសឹងតែមានគម្របដែរ តែឥឡូវនេះត្រូវបានបាក់បែក បាត់បង់អស់ទៅហើយ ។ នៅស្ថានីយ៍សានកុងផាន (ហួផាន់) គេឃើញចំនួនថ្មបញ្ឈរទៅ ដល់១១៧ ដែលស្ថិតក្នុងបរិវេណត្រឹមតែ៦៧ម៉ែត្រប៉ុណ្ណោះ ។ រីឯនៅស្ថានីយ៍កែវហិនតាន វិញ ដែលមានប្រវែងប្រមាណជា៦០ម៉ែត្រ មានបង្គោលថ្មីបញ្ឈរចំនួន១២១ ។ តាមពិតទៅនៅតាមស្ថានីយ៍ដទៃៗឯទៀតមួយចំនួនទៀតដែលគួរឲ្យចាប់អារម្មណ៍ ផងដែរ ។ ឧទាហរណ៍ នៅស្ថានីយ៍ឡាតសេន ក្បែរអាកាសដ្ឋានមួយចំនួន ពាងថ្មទាំងអស់គឺ៤៨០ ហើយជា១៥៥ នៅបានស៊ួ ។ សូមរំលឹកថា ការសិក្សាសម្ភារៈប្រើប្រាស់ដែលបុព្វបុរសបានបន្សល់ទុកក្នុងពាងថ្ម និងរណ្តៅបញ្ចុះសាកសពទាំងនោះ យើងអាចនិយាយដោយសង្ខេបថា មានលក្ខណៈមិនខុសប្លែក និងអ្វីៗដែលជួបប្រទះក្នុងបណ្តាស្ថានីយ៍បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រដទៃៗ ឯទៀតដែរ ។ រណ្តៅសពខ្លះបានបន្សល់បំណែកកលាលជន៍ អង្កាំថ្ម និងកែវ ពូថៅធ្វើអំពីថ្ម រីឯខ្លះទៀត គេឃើញវត្តមានរបស់កងដៃ ធ្វើអំពីសំរិទ្ធ និងផ្លែខ្នារ ធ្វើអំពីដីដុតសម្រាប់រវៃអំបោះ ។ រីឯអាយុកាលរបស់វត្ថុបុរាណទាំងនោះក៏មិនខុសប្លែកពីស្ថានីយ៍ផ្សេងៗ ឯទៀតដែរ ដោយបរិបទភូមិសាស្ត្រ និងវប្បធម៌រួម របស់សហគមន៍មន-ខ្មែរ ដែលបានរស់នៅក្នុងឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិន យើងនេះមុនការបង្កើតរដ្ឋលាវ/ឡាវ។ គប្បីរំលឹងនៅទីនេះផងដែរ ទឹកដីលាវសព្វថ្ងៃ នាដើមសម័យប្រវត្តិសាស្ត្រ គឺជាភាគមួយនៃនគរភ្នំ ឬហ្វូ-ណន ព្រោះថា ជារដ្ឋចំណុះមួយដែលបានឲ្យកំណើតឲ្យព្រះរាជវង្សានុវង្សខ្មែរនា សម័យអង្គរ នេះបើយោងតាមខ្លឹមសារនៃសិលាចារឹកប្រាសាទបក្សីចាំក្រុង។
អ្នកស្រាវជ្រាវខ្មែរ ដែលភាគច្រើនខ្វះចក្ខុវិស័យសំយោគ ដូច្នេះការសិក្សាអំពីជំនឿ ទំនៀមទំលាប់ សិល្បៈស្ថាបត្យកម្មនាសម័យបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ អាចនឹងផ្តល់ជាព័ត៌មានដ៏ប្រសើរមួយ ដែលខកខានពុំបាន សម្រាប់ពង្រីកការចេះដឹងទូទៅស្តីពីវប្បធម៌ខ្មែរមុនឥណ្ឌូរូបនិយក ម្ម។ ទន្ទឹមនឹងនេះដែរ ការស្រាវជ្រាវក៏អាចកែតម្រូវនូវរាល់ទស្សនៈមិនត្រឹមត្រូវមួយចំនួន ផងដែរនៅក្នុងអតីតនៃទឹកដីដែលស្ថិតក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ គេក៏បានឃើញនូវក្តារមឈូស (cerceuil) ថ្មនៅស៊ុនឡុកកម្ពុជាក្រោម ព្រមទាំងក្តារមឈូសឈើដែលជាសម្មិតផលរបស់សហគមន៍មន-ខ្មែរ នៅខេត្តកញ្ជនៈបុរីប្រទេសថៃបច្ចុប្បន្នផងដែរ។ ស្ថាបត្យកម្មឈើ ដូចជាក្តារមឈូសឈើសម្រាប់បញ្ចុះសាកសពមនុស្ស ដែលកុលសម្ព័ន្ធបន្តប្រពៃណីរហូតដល់បច្ចុប្បន្នភាព ពិតជាឆ្លុះបញ្ជាក់ឲ្យយើងឃើញនូវភាពប៉ិនប្រសពក្នុងការកែច្នៃប្រឌិត និងការគោរពបូជាដូនតា ដែលបានចែកស្ថានទៅប្រកបដោយសីលធម៌ខ្ពស់។ នៅត្រង់ចំណុចនេះ សូមរំលឹកថា ដូចទើបពោល កុលសម្ព័ទ្ធមន-ខ្មែរមួយក្រុមគឺ ពួកស្អូចរស់នៅខេត្តកំពុងសោម នៅតែបញ្ចុះសពក្នុងក្តាមឈូសឈើរហូតដល់ស.វទី ១៥-១៦នៃគ.ស ទើបបញ្ឈប់ដោយទំនើបកម្ម។
តឹកតាងវប្បធម៌បុរាណទាំងនោះ ទាក់ទងទៅនឹងការបូជាសព ហើយលើសពីនេះទៀត ជំនឿលើបុព្វការីជន និងការចាប់ជាតិឡើងវិញ ក្រោយពីទទួលមរណភាព ។ ទន្ទឹមនឹងនេះ អាចបង្ហាញថា មនុស្សខ្មែរនាសម័យបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រក៏មានបច្ចេកទេសសាងសង់ ផ្ទះសម្បែង ព្រមទាំងស្គាល់វិស័យស្ថាបត្យកម្មរួចមកហើយ ដោយយកថ្មធំៗ ដែលជាវត្ថុធាតុដើមមកច្នៃធ្វើជាពាងមកបញ្ចុះសាកសពរួម ដែលខ្លះមានជម្រៅរហូតដល់២ម៉ែត្រ៥០ ដល់១ម៉ែត្រ ២០ ។ សម្រាប់រណ្តៅសម្រាប់គ្របពីរណ្តៅ ខ្លះមានប្រវែងដល់២ម៉ែត្រ៣០ ដូចករណីមាត់គម្របរណ្តៅមួយនៅហួផាន បច្ចុប្បន្នប្រទេសឡាវ តែទូទៅគម្របមានទំហំត្រឹមតែជាង១ម៉ែត្រ១៥តែប៉ុណ្ណោះ ។
ទោះបី យ៉ាងនេះក្តី ដូចពោលខាងលើ សម្មិតផលសង្គមសំខាន់ជាងគេ គឺការស្ថាបនានូវភូមិមូល ឬបន្ទាយគូរក្នុងភូមិភាគនេះ ដែលបានគ្របដណ្តប់ទូទាំងភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍យើងនេះ។ បើយើងនិយាយអំពីការបូជាសព យើងឃើញមានការកប់សពក្នុងដីផ្ទាល់ ឬក៏ការយកសាកសពទៅដាក់ក្នុងពាងធ្វើអំពីដីដុត ឬថ្ម រួចគេយកទៅកប់ក្នុងដី កម្រណាស់ដែលគេយកសពទៅដុតនឹងភ្លើង ហើយយកកំទេចឆ្អឹងកប់ក្នុងក្រឡ ឬពាងធ្វើអំពីដីដុត ។
Cf. Matras Guin et Taillard, Habitations et Habitats d’Asie du Sud-Est)
សរុបមក ខ្មែរមុនឥណ្ឌាចូលស្រុក បានស្គាល់នូវវិស័យស្ថាបត្យកម្មឈើរួចមកហើយ។ ដូច្នេះយើងអាចសន្និដ្ឋានបានថា យោងតាមឯកសារ និងការស្រាវជ្រាវ យើងអាចយល់ដឹងអំពីស្ថាបត្យកម្ម ដែលពាក់ព័ន្ធទៅនឹងជំនឿលើភាពអមតៈ និងជំនឿ លើការចាប់ជាតិឡើងវិញក្រោយពីស្លាប់ ។ ទាំងនេះ គឺជាមែកធាងមួយនៃវប្បធម៌ខ្មែរយ៉ាងប្រាកដ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ យើងមិនអាចរាប់បញ្ចូលក្នុងវិស័យស្ថាបត្យកម្មដែរ។
សូមជម្រាបបញ្ជាក់ថា ក្នុងបរិវេណនៃភូមិមូល ឬបន្ទាយគូនីមួយៗ ដែលធ្វើអំពីដីលើកមានរាងមូល ឬពងក្រពើ ដោយមានគូរទឹកជុំវិញ នោះ គេឃើញស្លាកស្នាមនៃផ្ទះសម្បែងដែលបានផ្គុំគ្នាឲ្យក្លាយទៅជាភូមិ រោងសិប្បកម្មព្រមទាំងស្រែចំការ។ ទំហំនៃភូមិទាំងនោះ មិនស្មើគ្នាទេ រួចមានទំហំ (វិជ្ឈមាត្រ) ជិតដល់ ១គីឡូម៉ែត្រ ដូចករណីភូមិមូលនៅម្តុំជើងឯក រាជធានីភ្នំពេញបច្ចុប្បន្ន ហើយខ្លះទៀតមានទំហំត្រឹមតែ ១០០ម៉ែត្រប៉ុណ្ណោះ។ ជាមួយភូមិមូល ដែលជាទីប្រជុំជននាសម័យបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រនោះ យើងក៏បានឃើញមាននូវគូរទឹកហ៊ុំព័ទ្ធនៅជុំវិញនៃសំណង់ស្ថាបត្យកម្ម ទាំងនោះដែរ ដូចករណីគូរទឹកខាងក្នុង និងគូរទឹកខាងក្រៅហ៊ុំព័ទ្ធទីក្រុងសុរិន្ទ្រ ដែលមានប្រវែងជាច្រើនគីឡូម៉ែត្រ។
សូមកត់សម្គាល់ផងដែរថា រាល់ស្ថាបត្យកម្មខ្មែរនាសម័យបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ក៏មានការវិវត្តន៍ផ្សេងៗទៅតាមតំបន់នីមួយៗផងដែរ។ ដូច្នេះហើយបានជានៅតំបន់ខ្ពង់រាបខ្លះ គេឃើញមានការប្រើក្តារមឈូសឈើ សម្រាប់បញ្ចុះសពដូនតា ដូចជាកញ្ជនៈបុរីជាដើម។ សូមជម្រាបថា ក្រៅពីក្តារមឈូសថ្ម ឬឈើ ដែលបុព្វបុរសមន-ខ្មែរ បានបន្សល់ជាស្នាដៃដ៏សំខាន់ ប្រពៃណីប្រើក្តារមឈូសឈើខាងលើនេះ ក៏ត្រូវបានបន្តរហូតដល់សព្វថ្ងៃដែរ ជាពិសេសនៅតាមតំបន់ព្រៃភ្នំក្នុងឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិន។
មានន័យថា ការដែលសហគមន៍មន-ខ្មែរនៅប្រទេសកម្ពុជា និង លាវ ក៏ដូចនៅប្រទេសវៀតណាមកណ្តាល និងត្បូងបច្ចុប្បន្ន នៅតែប្រើក្តារមឈូសឈើ ដើម្បីបញ្ចុះសពដូចនៅសម័យសម័យមុនឥណ្ឌូរូបនីយកម្ម មិនគ្រាន់តែធ្វើឲ្យឃើញនូវចំណាស់នៃខឿនវប្បធម៌ប៉ុណ្ណោះទេ ថែមទាំងធ្វើឲ្យឃើញនិរន្តភាពនៃវិស័យស្ថាបត្យកម្មផងដែរ។
យើងយល់ថា មានការខ្វះខាតច្រើន ក្នុងការស្រាវជ្រាវដំបូងនេះ ប៉ុន្តែគប្បីយើងត្រូវបញ្ចូលក្នុងអត្ថបទនេះនូវស្លាកស្នាម ពាក់ព័ន្ធទៅនិងផ្ទះសម្បែងនាសម័យនោះដែរ។ ព្រោះថា លំនៅស្ថាន សម្រាប់មនុស្ស ក៏ដូចលំនៅស្ថានជាទីសក្ការៈរបស់ពពួកអារុក្ខអារក្ស ដូចជាខ្ទមអ្នកតាជាដើម គឺត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយបុព្វការីជនខ្មែរសុធសាទ ពោលគឺមិនមែនជាកម្ចីបរទេសនោះទេ៕
កម្ពុជាដួងចិត្តរបស់ខ្ញុំ 